Hartveroverend
Hartveroverend in al zijn intimiteit, dit vroeg 16e eeuwse paneeltje van het Christuskind in de armen van Maria. (Scrol eerst even naar beneden om het volledige werk te zien) Met beide handjes omvat het kind teder het gezicht van zijn moeder, terwijl hij haar een kus lijkt te willen geven. Beiden zijn geheel op elkaar gericht en het is de verbeelding van hun liefdevolle relatie die hier de essentie vormt. Als toeschouwer zou je je een beetje buitengesloten kunnen voelen. (Dit in tegenstelling tot bijvoorbeeld de 17e eeuwse Maria met Kind van Pieter de Grebber, waar Maria de blik juist direct op de toeschouwer richt en je zo bij het intieme moment betrekt. Klik hier om te vergelijken)
Inscriptie op de mantelzoom
Eerst zoomen we even in op iets bijzonders: de tekst langs de randen van de rode mantel van Maria in goud geschilderd en versierd met kleine parels. Het is een citaat uit Tota pulchra es, een oud katholiek gebed uit de vierde eeuw dat zich richt tot Maria. De titel betekent “Geheel schoon zijt gij, Maria” en refereert aan haar zuiverheid en schoonheid (innerlijk en uiterlijk). En daarmee aan het dogma van de Rooms-katholieke Kerk dat stelt dat Maria al bij haar conceptie vrij was van de erfzonde (de Onbevlekte Ontvangenis).
Tota pulchra es is prachtig op muziek gezet door de Franse componist Maurice Duruflé (1902-1986). Luister hieronder naar de youtube uitvoering als je wilt en lees ondertussen verder.
Maria van Tederheid
De voorstelling van Maria met Kind op het schilderijtje uit de collectie is gebaseerd op het Byzantijnse Eleousa-type, ook wel Maria van Tederheid genoemd. Dit meer moederlijke madonnabeeld, waarbij vaak de wangen van moeder en kind tegen elkaar zijn aangevlijd, ontstaat al in de 11e eeuw.
Een bekend voorbeeld is de Italo-Byzantijnse Madonna van Cambrai. Deze 14e eeuwse icoon werd in 1450 aan de kathedraal van Cambrai geschonken als zijnde een origineel werk van de evangelist Lukas, waarvoor Maria zelf model zou hebben gezeten. Vanwege deze mythe werd het werk een waar religieus relikwie dat veel pelgrims trok. Het zou immers door Goddelijke tussenkomst de macht bezitten om wonderen te verrichten.
Puur beeldend gezien inspireerde de Madonna van Cambrai vele kunstenaars uit de Zuidelijke Nederlanden in de navolgende eeuwen. Zo ook Bernard van Orley (ca 1488 - 1542).
Cambrai Madonna (anoniem), c. 1340, tempera op houten paneel, 35.7 cm x 25.7 cm, Cambrai Cathedral, Frankrijk
Een veelgevraagd portrettist
Wie was Bernard of Barend van Orley? Een kunstenaar uit de Lage Landen, die als een belangrijk vernieuwer van de Vlaamse schilderkunst van de 16e eeuw wordt gezien. Waarschijnlijk wordt hij opgeleid door zijn vader, de Brusselse schilder Valentin van Orley. Na diens vertrek naar Antwerpen in 1512 leidt Bernard al op jonge leeftijd een van de grootste ateliers van zijn tijd. Met grote regelmaat ontvangt hij opdrachten, niet alleen van edelen maar ook van seculiere en religieuze instellingen. Daarmee wordt hij wellicht één van de eerste zakelijke kunstenaars in noordelijk Europa. Een relatief groot percentage van zijn oeuvre valt op door een ongebruikelijke iconografie, iets wat duidt op unieke opdrachten en minder afhankelijkheid van de markt.
In 1518 wordt Van Orley benoemd tot hofschilder van de katholieke Margaretha van Oostenrijk (1480 - 1530), een functie die hij bekleedt tot 1527. In dat jaar laat hij namelijk een Lutheraan in zijn huis prediken en dat betekent dat hij zijn positie als hofschilder verliest. Vijf jaar later wordt hij herbenoemd door Margaretha's opvolger Maria van Hongarije, in wiens dienst hij blijft tot aan zijn dood in 1542.
Behalve voor zijn omvangrijke toegeschreven oeuvre van portretten en religieuze onderwerpen, staat Bernard van Orley bekend als ontwerper van grote series wandtapijten en monumentale glas-in-lood kerkramen.
Drie versies
Er zijn drie versies van deze Maria met Kind bekend. Het werkje uit de collectie van Museum W is er een van. Een tweede versie bevindt zich in kasteel Schönborn, Pommersfelden (Duitsland), terwijl de verblijfplaats van een derde onbekend is.
De bekende Duits-Nederlands kunsthistoricus en museumdirecteur Max Friedländer beschreef het Nederlandse paneel in 1909 in samenhang met een andere Madonna met Kind in Ottawa en dateerde beide ca 1520. Het werk in Ottawa leverde ook de aanwijzing voor de toeschrijving aan Bernard van Orley, omdat het de linkerhelft was van een tweeluik met op de andere helft het portret van Margaretha van Oostenrijk.
Voor de toeschrijving aan Bernard van Orley pleit het verfijnde gezicht van Maria, dat bovendien zeer vergelijkbaar is met andere Maria’s die aan hem worden toegeschreven. Ook is er een gelijkenis met de Ottowa Madonna met Kind. De gezichten hebben dezelfde ietwat langwerpige vorm, gesloten ogen, kleine mond met volle lippen, lange neus en lichte blos op de wangen. Het haar wordt bij beide minutieus weergegeven.
Bernard van Orley, Madonna met Kind, c 1520 (National Gallery of Canada, Ottawa) De Ottowa-Madonna vormt het linkerdeel van een tweeluik met op het rechterluik een portret van opdrachtgeefster Margaretha van Oostenrijk. 
Het originele rechterluik van het tweeluik is echter verloren gegaan; daarom rechts een kopie hiervan afgebeeld; deze wordt gedateerd na 1520-30 en geschilderd op koper.
Tegelijkertijd zijn er een aantal factoren die pleiten tégen de toeschrijving. Zoals de zwakke afbeelding van de handen van Maria met een weinig overtuigende anatomie en overdreven lange vingers en nagels. Atypisch voor Van Orley, die de neiging had om mollige, expressieve handen te schilderen. Zou de meester het gezicht hebben bijgewerkt in een ‘product’ van een assistent? Er is te weinig bekend over de taakverdeling in Van Orley’s atelier om hierover te kunnen speculeren. Het lijkt echter onwaarschijnlijk dat meer dan één hand verantwoordelijk was voor een werk dat in een relatief kleine serie werd geproduceerd.
Gebruikte bron: catalogus entry Rijkmuseum online (L. Hendrikman/J.P. Filedt Kok)
Bernard van Orley (toegeschreven aan) (Brussel, ca 1488 - 1542)
